Təbiət abidələri
Palçıq vulkanları
© Ad.A.Əliyev.
Geologiya elminin mühüm istiqamətlərindən biri palçıq vulkanlarıdır- bu da öz növbəsində təbiətin olduqca maraqlı və sirli bir hadisəsidir-yerin dərinliyi haqqında böyük dərk edici məlumatlar daşıyıcısıdır.
Palçıq vulkanlarının tədqiqi dərin horizontların quruluşunu, baş verən geokimyəvi proseslərin, böyük dərinliklərin neftqaz aparıcılığının qiymətləndirilməsi məqsədi ilə praktiki məsələlərin həllinə imkan yaradır. Maqmatik vulkanlar ilə tutuşdurulduqda palçıq vulkanlarının qlobal miqyasda yayılması məhduddur; Alp-Himalay, Sakit Okean və Mərkəzi Asiyanın mütəhərrik qurşaqlarında dünyanın 30 ölkəsində (İtaliya, Rumıniya, Ukrayna, Azərbaycan, Türkmənistan, İran, Pakistan, Myanma (Birma), Malayziya, İndoneziya, Kolumbiya, Trinidad, Tobaqo və s.) yerləşiblər.
Palçıq vulkanlarının inkşafı üçün Azərbaycanın ərazisi unikal və klassik regiondur. Planetimizdə məlum olan 800 palçıq vulkanlarından 400-ə yaxını Cənubi Xəzər neftqaz hövzəsi hüdudlarında yerləşir ki, onlardan da 300-dən çoxu Cənubi Azərbaycan və Xəzər ətrafı akvatoriyadadır. Ona görə də, Azərbaycanın palçıq vulkanlarının vətəni sayılması təsadüf deyil. Eyni zamanda burada palçıq vulkanlarının təzahürünün bütün formalarına rast gəlinir (fəaliyyətdə olan, sönmüş, gizlədilmiş, sualtı, bollu neftayıranlar). Vulkanların sayına onların fərqliliyinə və fəaliyyətlərinin aktivliyinə görə dünyada Azərbaycana bənzər ərazi yoxdur.
Müasir palçıq vulkanlarının fəaliyyətində 2 mərhələ seçilir: fəal-paroksizmal və passiv-qrifonlu salzlı.
Birinci mərhələ vulkanın dərinliklərdəki ocaqla boğaz və kanal vasitəsi ilə bağlı olan əsas eruntiv mərkəzdən qazların və brekçilərin (süxur qırıntıları ilə gil qarışığı) güclü tullantılarla xarakterizə olunur.
İkinci mərhələ, təkrar eruntiv mərkəzdən vulkan püskürməsindən sonra nisbətən çox da böyük həcmli olmayan qazların , palçığın və üzərində neftdən pərdə olan lilli suların sızması ilə xarakterizə olunur.
Palçıq vulkanlarının püskürməsi, sözsüz, bilavasitə nəzarət edilməyi mümkün olan maraqlı geoloji təzahürlər sırasına aiddir.
Azərbaycandakı palçıq vulkanları haqqında daha erkən və natamam məlumatlar, ölkəmizə gələn ayrı-ayrı səyahətçilərin gündəliklərində və qeydlərində rast gələn şahidi olduqları vulkan püskürmələri, alovun yanması haqqında qeydlərdir. Məsələn, Ərəb səyahətçiləri Əbu-əl-Həsən Əli Məsudi (IX əsrin axırı-956/957), Əbu Həmid Qarnati (1080-1170) və s. yol qeydlərində Azərbaycanda palçıq vulkanlarının püskürməsi haqqında məlumatlar var. Şəmsəddin Diməşqi (1256-1327)-ci ildə qeyd edib: Xəzər dənizində bir ada var ki, oradakı böyük vulkandan alov çıxır, o böyük hündür şama bənzəyir. Bu alov qurudan çoxlu fərsəq məsafəsində yerləşir.
Gil adası, Xarə-Zirə (Bulla) adası, Yanan-Tava , Bozdağ-Qobu, Lökbatan, Keyrəki Abşeron yarımadasında-dəniz və qurudakı vulkanlar haqqında birinci məlumatlar 1810-1830-cu illərdə nəşr olunmuşdur. Palçıq vulkanlarının elmi tədqiqatı Qafqazın böyük bilicisi, Sankt-Peterburq Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü Q.V.Abixin adı ilə bağlıdır.
Bu təbii fenomenin öyrənilməsinə 1861-ci ildə Cənubi xəzərdə Kumani (Çınqıl dəniz) bankasındakı möhtəşəm püskürmə səbəb oldu. Axır yüzillikdə palçıq vulkanlarına olan marağın artması çoxlu məqalələr və bir sıra fundomental işlərin əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur (D.V.Qolubyatnikov, İ.M.Qubkin S.A.Kovalevskiy, S.F.Fyodorov, H.S.Şatskiy, P.P.Avdusin, A.A.Yakubov, M.Q.Ağabəyov, A.A.Əlizadə, Ş.F Mehdiyev, B.A.Qorin, M.M.Zeynalov və s.).
Bu işlərdə təkcə palçıq vulkanlarının püskürməsi və bu zaman əmələ gələn məhsullar həmdə vulkanların qenezisi sualları axırıncı neftqaz yataqları ilə əlaqəsi öyrənilir.
Bütün bu illər ərzində palçıq vulkanizminin elmi və praktiki suallarının işlənməsi ilə yanaşı palçıq vulkan püskürmələrinə , təbii prosesin xüsusiyyəti ilə onların fiksasiyasına, vulkan tullantıları məhsullarına (brekçilər, flüidlər ) ciddi fikir verilirdi. Palçıq vulkanının hər püskürməsi yer dərinliklərində baş verən proseslər haqqında “xəbərdir”, yeni bir informasiyadır. Təəssüf ki palçıq vulkanlarının püskürmə prosesi çox qısa olduğundan, bu təzahürü başlanğıcdan sonuna qədər müşahidə etmək hər zaman mümkün olmur. Adətən geoloqlar bu haqda bir qədər gec xəbər tuturlar, çox vaxt vulkan olan yerə püskürmə sona çatandan sonra çatırlar. Bu prosesin necə baş verdiyini isə hadisəni gözü ilə görmüş insanlar nəql edirlər.
Qəflətən püskürən palçıq vulkanları çox mənzərəli şəkildə olur, bəzən yaxınlıqda olan insanlarda qorxu yaradır. Yeraltı uğultu və ya ildırıma bənzər gurultu, daha sonra partlayış, brekçi tullantısı, karbohidrogen qazlarının 200-250 m hündürlükdə alov əmələ gətirərək yanması. Bu zaman yanma temperaturu 10000-120000 C-yə çatır. Ətrafda süxurların kiçik hissəcikləri şlaka çevrilir.
Dövri şəkildə, sanki müəyyən porsiyalarla, alov ilə birlikdə səmaya doğru hündürlüyə, vulkanın ocağını krater ilə birləşdirən ağızdan külli miqdarda brekçilər tullanılır. 80-120 m hündürlükdə apageyə çataraq bütün kütlə vulkanın kraterinə doğru tökülür və krater sahəsinin çökəkliyi təzə tullanmış brekçi ilə dolur, bəzən axın vulkanın enişləri ilə qəribə “dillər” şəklində axır. Əgər qaz və sular özlərinə yol tapa bilərlərsə (vulkanın kanalı brekçilərlə tutulmayıbsa), onda müəyyən zaman ərzində mikroforma əmələ gəlir-əsas etibarilə vulkanın ağzının anofizləri ilə bağlı olan fəaliyyətdə olan sopkalar, qrifonlar və salzlar.
Bizim zamanda mövcud olan iri palçıq vulkanları-bu onların çox-çox million illər əvvəl ilk dəfə başlandıqdan sonra təkrar-təkrar püskürmələrinin nəticəsidir. Təyin edilib ki, cənub-şərqi Qafqazda palçıq vulkanlarının fəaliyyəti ilk dəfə 30-35 mln il əvvəl baş vermişdir. Qobustanın bəzi sahələrində yuxarı maykop çöküntülərində (yəni aşağı miosen) lay brekçilərinin tapılması buna misaldır. Lay brekçilərinin miosen-pliosen kəsilişlərində və dördüncü dövr çöküntüləri, Qobustandan başqa və Azərbaycanın başqa neftqaz rayonları-Abşeron yarımadası, Aşağı Kür çökəkliyində və Bakı arxipelaqında, vulkanların püskürdüyü Azərbaycan sahəsinin neogen-postpliosen inkişaf dövründəki vulkan püskürmələri qeyd edilir.
Palçıq vulkanizmi –yer qabığının dərin qatlarında baş verən proseslərlə bağlı olan təbii təzahürdür.
Ötən əsrin 20-ci illərində görkəmli tədqiqatçı, professor D.V.Qolubyatnikov palçıq vulkanını olduqca dəqiqliklə pulsuz kəşfiyyat “quyusu” adlandırmışdır. Bu cür “quyuların” dərinliyi hərdən 10-12 km və daha çox olur. Bu o deməkdir ki, yer səthinə çıxarılmış müxtəlif dağ süxurları, qazlar və minerallaşdırılmış sular-özünə görə yerin “vizit kartıdır” ki, bu da hal-hazırki zamanda müasir qazıma texnikası üçün əlçatmazdır. Palçıq vulkanlarının fəaliyyət məhsullarını əsasən də onların püskürmə dövründə hissə -hissə öyrənərək biz dərinliklərdə, palçıq vulkanları zonasında baş verən geokimyəvi proseslər haqqında qiymətli məlumatlar əldə edirik, ən əsası isə yerin dərin qatlarındakı təbii sərvətlərin öyrənilməsinə və aşkar edilməsinə imkan yaranır. Palçıq vulkanları təkcə neft və qazın sputnikləri deyil, həmdə onların köməkliyi geoloqlar palçıq vulkanları nəticəsində mürəkkəbləşdirilmiş strukturlarda əminliklə axtarışlar aparırlar, və neftqaz yığıntılarını kəşf edirlər. Palçıq vulkan brekçiləri bor, marqanes, litiy, vanadiy, mis və s. qiymətli kimyəvi elementlərin işlənməsi üçün obyekt kimi işlənilə bilər; vulkanik sular da öz növbəsində bor, yod, brom ilə boldur.
Vulkanik palçıq gözəl müalicə xüsusiyyətlərinə malikdir və ondan müxtəlif xəstəliklərin müalicəsi zamanı istifadə olunur. Vulkanik gildən inşaatda yüksək keyfiyyətli xammal kimi kərpic və metallurgiyada gil kürələri istehsalında istifadə oluna bilər.
Və nəhayət, palçıq vulkanlarının fəaliyyəti Azərbaycan ərazisinin seysmikliyi ilə sıx bağlıdır.
Saatlı çox dərin qazma quyusu
Saatlı çox dərin qazma quyusu
SSRİ-nin Geologiya nazirliyində keçirilmiş Çox Dərin Qazma Proqramına uyğun olan Saatlı ÇQ-1quyusu hələ SSRİ dövründə layihələşdirilmişdir. Layihə dərinliyi ÇQ-1 Saatlı-Kürdəmir qravitasiya maksimumundan 10 km cənuba doğru Saatlı yaxınlığındakı lay dərinliyi 15 km olan yerdə yerləşdirilmiş, sınan və əks olunan dalğanın (difraqirasiya olunan) tətbiqi ilə dərinlik seysmik zondlamanın məlumatlarına görə güman edilən konsolidasiya olunmuş “bazalt qatının” bərkimiş qabığının dərinliyi 6-7 km qiymətləndirilmişdir.
Qazma 1977-ci ildə başlanıb və quyudibi dərinliyi 8324 m-ə çatdıqda 1982-ci ildə texniki səbəblərə görə dayandırılıb.
Qazmanın məqsədi:
- “Bazalt qatının” fərz edilən tavanının, yüksək qravitasiya maksimumu ilə dağarası çökəkliyin hüdudlarında yer qabığının geofiziki quruluşunun modeli;
- Yer qabığının dərin qatlarında endogen proseslərin təzahürlərinin xüsusiyyətlərinin təyin edilməsi.
ÇQ-1 quyusu ilə aşağdakı kəsilişlər izlənilmişdir:
| 1 | Çınqıl, qravelitlər, qumçalar, gilçələr, qumdaşları | 4-cü dövr | 860 m |
| 2 | Gillər, qumdaşları | Abşeron regio mərtəbəsi | 1070 m |
| 3 | Gillər, alevrolitlər | Aqçaqıl regio mərtəbəsi | 320 m |
| 4 | Gillər, qumdaşları, alevrolitlər | Balakən qatı | 530 m |
| 5 | Gil, qumdaşları, karbonat süxurları | Gecmiosen, Sarmat | 50 m |
| 6 | Bazalt silləri ilə əhəngdaşları | Erkən Təbaşir - Gec Yura | 710 m |
| 7 | Doleritli bazaltlar | Orta- | 1310 m |
| 8 | Mikrodoleritlərlə andezit-bazalt və andezitlər | Alt | 1950 m |
| 9 | Mikrodolerit andezit-dasitlər, dasitlər riodasitlər, plageoriolitlər sillərilə |
Yura | 1524 m |
| Kəsilişin ümumi qalınlığı : 8324 m | |||
Erkən-orta Yura sistemli radiolyatorlu fauna ilə 6652 – 6651 m intervalında tuf –alevrolitləri siliusumlu horizont yaranmışdır. Məhsuldar qatdan qeyri-intensiv çıxan neft (2707 m dərinlik) qeyd olunmuşdur.
ÇQ -1 quyusu üzrə geoloji-geofiziki analiz materialları aşağdakıları müəyyən etməyə imkan verir;
- Yeraltı suların qeyri müvafiq filtrasiyası hadisəsi-karbohidrogen və mikroelementələrin qeyri-müvafiq miqrasiyası, yaxud lateral qoşulması qeyri-ənənəvi rezervuarlarda lokalizasiyaya səbəb olur.
- Mezazoy vulkanizminə uyğun olaraq antidromun təkamülü: keçid şəraitində kontinental-riftogenden adaqövsü rejimə, dasit andezit–andezito-bazalt-bazalt seriyası müxtəlifliyi.
- Dağ süxurlarının anomal fiziki tərkibli iki zonası (ilk dalğa sürətinin əhəmiyyətinin azalması: sıxfazanın möhkəmliyi və məsaməliliyinin effektiv yüksək əhəmiyyəti; mezazoya əsasən vulkanın yuxarı hisssəsində (3540-4060 m) və geterogenli yuravulkanogenli seriyalar boyunca əlaqə, (7100-7400m).
- Metomorfik zonalar-seolit (3540-4600 m) –(4600-6800 m) yaşıl slanslar, (6800-8324m) dərinliyin artması ilə süxurun hidrotisasiyasının azalmasının nümayişi:
- Əsas mezozoyun hərəkətsiz zirvəsində bütün zonalarda qeyri birləşmənin yayılmasının mümkünlüyü;
- Neft və qazın faktiki və potensial ehtiyatının 3 horizontu.
- Yuxarı horizont (0-3.5km) çöküntü örtüyünün neogen seriaları; antiklinal strukturda kommersiya yataqlarının lokalizasiyası;
- Orta harizont (3.5-5.0 km) eosen seriyası və Mezozoy əsasında birdəfəlik sıxlaşmış zirvə; yerli çıxışlar əsasında kommersiya yataqları;
- Alt horizont (8.5-9.5km) Mezozoya qədər zirvə; ilk elastik dalğanın aşağı sürət göstəricisinin anomal zonası, Aşağı-Kürün depressiyasının dərin çöküntü örtüyü serialarından yan miqrasiya hesabına neft və qazın mövcudluğu.
7. Mezozoy kompleksinin qalınlığı Kiçik Qafqaz analoji kompleksi cənub-şərq yamacından 1.5 dəfə böyükdür.
AMEA-nın Geologiya İnstitutu qeyri-adi xüsusiyyətli Saatlı ÇQ-1 çox dərin quyuya və onun geoloji–geofiziki tədqiqatlarına böyük diqqət yetirir.
Azərbaycanın təbii abidələri (xülasə)
© B.Budaqov
Həm Azərbaycanın, həm də Qafqazın bütöv ərazisi subtropik zonada yerləşir və bu da iqlimin bəzi tiplərinin və yarım tiplərinin formalaşmasına təsir edir. Təəccüblü deyil ki, planetdə mövcud olan 11 iqlim qurşağından analoqu olmayan 9-u çoxda geniş ərazisi olmayan Azərbaycanda (88,6 min km2) yerləşir. Relyef forması ziddiyyətliliyi ilə xarakterizə olunur: O 28 km dünya okeanı səviyyəsindən 4480 km (Bazardüzü zirvəsi) mütləq hündürlüyədək dəyişir.
Dağların hündürlüyünün yüksəkliyə doğru artımı relyefin formalaşmasına səbəb olur və bu da coğrafi zonaların dəyişikliyini yaxşı ifadə edir.
Əlaqələr, qarşılıqlı təsir, iqlim tipləri və yarım tiplərinin qarşılıqlı təsirləri, yamacların quruluşu və ərazidə üstünlük təşkil edən küləklərin istiqaməti təbii relyef formasının əmələ gəlməsinə səbəb olur. Azərbaycan təbiətinin unikal gözəlliyi və onun ətraf mühiti turistlərin diqqətini cəlb edir. Təbiət abidələri ilə tanışlıq idraki əhəmiyyətə malikdir və o vətənə qarşı sevgi yaradır, təbiəti qorumağı öyrədir.
Azərbaycanın təbii abidələri aşağıdakı qruplara bölünür:
- Geoloji
- Geoloji-geomorfoloji
- Hidrogeoloji
- Hidroloji
- Flora
- Fauna
- Landşaft
Təbiətin geoloji abidələri
Azərbaycan Respublikasının ərazisi və Qafqazın bütün ərazisi Alp qırışıqlığı zonasındadır və mürəkkəb tektonik quruluşa malikdir. Son 13-15 min illər ərzində Azərbaycan Respublikasının ərazisində mövcud olan geoloji-geomorfoloji prosesləri iqlim şəraiti və dənizin çəkilməsi unikal relyef formasını yaratmışdır. Bütün dövrlərdə dağ süxurlarının yaşı (Alt Paleolit dövründən indiyədək) insanların diqqətini cəlb etmişdir. Azərbaycan ərazisində olan tərkibi metomorfizləşən kristal şistlərdən ibarət olan ən qədim süxurlar aşağı paleozoy dövrünə aid olan yataqlardadır. Azərbaycan ərazisi Paleontoloji və mineroloji abidələrə görə çox zəngindir. Effuziv –maqmatik və çökmə mənşəli daşlar, faktorların mürəkkəbliyinin zaman və məkanca dəyişilməsi və təbii resurslar da daxil olmaqla paleontoloji şəraitin əks olunması bu süxurların yaşının müəyyən olunmasına imkan verir.
Şelflərdən ibarət olan böyük buzlaqlar təbaşir və erkən təbaşir dövrünə əsasən onların yaşını müəyyən etməyə imkan verir.
Qırmızı, qara, ağ və boz rəngli lava axınından ibarət olan Qarabağ vulkanik platosundakı daşları müşahidə edərkən keçmiş əsrlərə qayıdırıq, quruda və dənizdə püskürmə vulkanlarını təsəvvür edirik, Kvars, çöl şpatlarından və digər minerallardan əmələ gəlmiş Ordubad platosu Yerin nüvə qabığının əriməsini və çökmə süxurların birləşmələrində lava axınını və Yerin səthində qalınlaşmanı göstərir.
Unikal daşlar ərazinin müxtəlif geoloji dövrlərini və xüsusiyyətlərini göstərir və bu həmçinin turistlərin diqqətini çəkən qiymətli materialdır.
Azərbaycanın dağ süxurlarının yaş fərqliliyi 570 milyon illərdən (şist, qneys) son dövr dəniz yataqlarının yaşına kimi dəyişir (əhəngdaşı, palçıq, qum, çınqıl və s.)
Tovuz, Yardımlı və Cəlilabad regionlarında Erkən Kembri və Kembri dövrünə aid yataqlar və Xəzər sahilində yerləşən dəniz yataqları ilə tanışlıq oxucular və turistlər üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Sarmat yataqları da unikal geoloji abidələr sırasındadır və onlar 3600 m mütləq hündürlükdə qorunmuş və bəzi yerlərdə ayrıca qalıq formalarında da tapıla bilir. Eyni yataqlardan Qafqazın başqa yerlərində də rast gəlinir. Şahdağda onların yayıldığı ərazilərin qorunması məqsədəuyğun olardı.
Təbiətin geoloji-geomorfoloji abidələri
Quraqlıq- eroziya-denudasiya relyef yaradan proseslərin nəticəsində dağlar, təpələr və müxtəlif qayalar onun ərazisi üzərində formalaşdı. Onların yarısı intruziv süxurlardan ibarətdir (İlanlıdağ, Naxacar, Əlincə və Naxçıvan MR da başqa dağlar) bəzi yerlərində isə Devon dövrünün qədim kristal süxurlarından ibarətdir (Dəhnə, Sarıdağ, Vəlidağ və Naxçıvanda başqa qalıq dağlar), başqa yerlərdə Pliosen dövrünün yataqları ( Ambizler qalıq dağlar, Qobustanda Quşqayası). Eroziya və intensiv denudasiya proseslərinə görə süxurlar asanlıqla yuyulur. Cənub-şərqi Qafqazda təbaşir dövrünün Lusitan əhəngdaşlarından ibarət olan Dibrar növünün qayaları var. Bütövlükdə onlar kəskin qayalar ilə ifadə edilir . Turistlər və alpinistlər keçmişdə bu qayalarda müdafiə məqsədilə tikilmiş qalaların qalıqlarını maraqla müşahidə edirlər (Çıraqqala, Şexubqala və s.); Onların bəziləri Dəvəçi (Çıraqqala) və İsmayıllı (Talıstan) regionlarında yerləşir. Kəpəz dağı Yura dövrünün əhəngdaşlarından ibarətdir və öz gözəlliyi ilə turistləri cəlb edir.
Keçmişdə Kiçik və qisməndə Böyük Qafqazda karyer yolu ilə istismar olunmuş dağ-mədən yataqları aşkar edildi. Bu mədənlər müxtəlif göllər və bulaqlar ilə antropogen mağaralar kimi dağların yamaclarında qaldı.
XIX əsrə kimi Abşeronda dərinliyi 10-15 km olan əl ilə çıxarılan quyulardan neft istehsal edilirdi. İstehsal edilmiş neft su quyularına yaxın yarğanlarda toplanmışdı. Belə quyular Xırdalan, Balaxanı, Binəqədi, Fatmayi və Hökməli kəndləri ətrafında qalmışdır. Bu abidələr Azərbaycanda neft yataqlarının zənginliyini, Yer səthinə neft yataqlarının yaxın yaranması və həmçinin o keçmiş zamanda neft istehsalçılarının ağır və təhlükəli işini göstərir. Gələcək nəsillər üçün bu abidələri saxlamaq qədim neft buruqlarının bərpa olunması üçün zəruridir və bu ərazi qorunmuş zona kimi elan edilməlidir, necə ki bu abidələr Azərbaycanın tarixinin tədqiqatı üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Hesab edilir ki, neft yataqları bəzi dərələrin yamaclarında səthə çox yaxın yerləşir və yarğanlardan torpağa neft süzülür və buna görə də bu yerləri neft bulaqları adlandırırlar. Neft bulaqları turistlər tərəfindən heyranlıqla müşahidə edilir.
Təbii qazın öz-özünə yanması yer səthində tektonik birləşmələrdən sızıb keçir, onun alovu yaşıllığın fonunda və ya qar örtüyündə təbii landşaft yaradır.
Yerdən çıxan təbii qaz qədim zamanlarda insanların ibadətgahına çevrilmişdir. Burda Hindistandan olan zəvvarlar oda sitayiş edənlər üçün məbəd tikmişdilər. Azərbaycanda fəaliyyətdə olan palçıq vulkanlarının kraterlərində metan qazının izinə rast gəlmək olar.
Qızılqaya platosunun cənub ətəyindən təbii qaz qərbdə yerləşən 2200 m mütləq hündürlükdə Xınalıq kəndinə sızıb keçir, və alov əmələ gətirərək sıldırım qayalar və dağ çəmənlikləri arxa fonda çox gözəl mənzərə yaradır. Burda isti qumun üstündə turistlər kabab çəkə bilərlər. Belə yerlərin qorunması ictimai vəzifədir.
Tektonik quruluşlardan keçərək çaylar dərə və yarğan relyefi yaradır. Əzilmiş dağ süxurları, qumdaşları, qumlu əhəngdaşı, əhəngdaşı, şistlər və s. tektonik yerdəyişmə - sınmalar, qalxmalar və əyilmələr unikal geoloji quruluşu yaradaraq turistləri ovsunlayır.
Dağəmələgəlmə proseslərinin təsiri altında sonuncu yaranan dağ relyefi zaman və məkan baxımından müxtəlif dəyişikliyə uğradı. Onun strukturunu və istiqamətini dəyişən çay vadilərinin izləri sonuncu yaranan relyefdə yaxşı saxlanmışdır. Çay vadilərinin izləri allüvium, allüvium-prolüvium ( suayrıcı, Xızı kəndinin yaxınlığında Tuğçayın mənbəyində yerləşir, Kişçayın hövzəsində Meşəbaşı, Suvadel kəndindən şərqə doğru Muxaxçay hövzəsində Əlişçay vadisinin sağ yamacındakı suayrıcıda yerləşir) və allüvium-fluvioloji yataqlardan (Kyam morena və konqlomeratlar ) ibarətdir. Azərbaycanın bu cür əraziləri gərək turist marşrutlarına daxil edilsin. Çay terrraslarının deformasiyaya uğramış əraziləri, Böyük Suval və Kələki yamaclarının düzənliklərində qədim dreyf konuslarının terrasları onlarla əlaqəli olur.
Neogen dövründən fəaliyyətdə olan Palçıq vulkanları Azərbaycan ərazisində unikal hadisə hesab edilir. Yeraltında və sahildə yerləşən palçıq vulkanları onlarla əlaqəli olur. Düzənliklərdə və dağlarda onlar konusun, platonun, təpələrin və başqa relyef formalarının quruluşundadır. Palçıq vulkanları püskürməsi hündürlüyü 1 km-dən artıq olan qaz alovu və palçıq daş brekçiyasının qovması ilə izlənilir. Qara tüstüyə bürünmüş alovlu dillər qorxu təəssüratı yaradır. Hətta palçıq vulkanlarının püskürməsindən sonra palçıq brekçiya axını yamacda alovlu lava axınını xatırlatmağa davam edir. Palçıq vulkanlarının böyük hissəsi turist marşrutlarının yolunun üstündə yerləşir (Bozdağ, Otman, Lökbatan, Kürsənqaya, Qalmaz və s).
Bu vadilər Padar pəncərəsi kimi adlanır. Orogenezis nöqteyi nəzərindən Qaraməryəm dağ silsiləsi ən zəngin təbii laboratoriyadır. Bu Girdimançay vadisinin qədim dreyf konusunun yerində 600 min il ərzində formalaşmışdı (uzunluğu 25 km, eni 6 km və hündürlüyü 50 m). Bakı-Tbilisi yolunun üstündə Girdimançayı keçərkən bunu aydın müşahidə etmək olar və o ümumi diqqəti cəlb edir. Bu daş fiqurlar dağ yamaclarına unikal gözəllik verir.
Silslər çox güclü kəmiyyətə malikdir. Bir baxımla onlar dağlardan 6-7 milyon m3 turş maddələri özləriylə apara bilir. 6-8 km kənara aparılmış qırıntılar arasında hündürlüyü 200 ton olan təbiətin möcüzə bəxş etdiyi sil mərkəzləri, nəhəng daşlar tapmaq olar.
Dağ yamaclarında eroziya- denudasiya prosesləri nəticəsində gilli çöküntülərlə örtülmüş şoran torpaqlar formalaşmışdır. Gilli karst ilə şoran torpağın kombinasiyası spesifik landşaft formalaşdırır. Xəzər sahilində diyirlənən çınqıldan ibarət olan tirlər, kiçik qumlu təpələri, müşahidə etmək olar.
Hidrogeoloji abidələr
Mineral mənbələr hidrogeoloji abidələrlə əlaqəli olur. Onlar Azərbaycanın ərazisində geniş yayılıb. Kimyəvi tərkibinə görə burada mineral mənbələrin 10-dan çox növü aşkar olunmuşdur. Hidrokarbonat, hidrokarbonat-xlorid, hidrokarbonat –xlorid-sulfat, hidrokarbonat-sulfat, xlorid-hidrokarbonat, sulfat-xlorid və kuporos. Bunlardan başqa, qeyri müəyyən kimyəvi tərkibə malik bəzi mənbələr var. Mənbələrin boşalması gün ərzində 10-dan 100 min litrə çatır. 30-dan çox mənbənin su hərarəti, 200 dən +7000 C dərəcəyə qədər təşkil edir. Kükürd, karbohidrat, karbohidrat bi sulfid qazları əksər mənbələr arasında fərqləndirilir. Bu mənbələrin suları mədə-bağırsaq, dəri, ürək-damar, revmatizm xəstəliklərinin müalicəsi üçün istifadə edilir. Onlar arasında tibbi əhəmiyyətə malik mineral mənbələr var. Dəridağ, Sirab, Badamlı, Turşusu, Şirlan, İstisu, Slavyanka, Xalxal, Beşbarmaq, Gurbulaq.
Hidroloji abidələr
Su təbiətdə əsas komponent olmaq üçün hesab edilir. Okeanlarda, dənizlərdə, göllərdə və su çarhovuzlarında ağlasığmaz gözəlliyə malikdir. Azərbaycan ərazisində əsasən dağ çayları axır. Çayın yuxarı və daha aşağı axınlarının arasında hündürlüklərin burulğanı 2000-3000 m-dir və düzənlikdə çayın mənbəyindən onun mənsəbinə qədər məsafə 15-20 km-dən 30 km-ə qədərdir. Məhz buna görə də dərin dərələr boyunca axan sürətli çayların səsiylə yaranan exo insanlara xoş təsir bağışlayır. Qusarçay, Kişçay, Tərtərçay, Naxçıvançay, Lənkərançay və Azərbaycanın digər çayları da çox cəlbedici gözəlliyə malikdir. Şəlalələr çay yatağında iqlim şəraitinə uyğun olaraq yaranırlar. Şəlalələrin səsində kamançada ifa olunan möhtəşəm Qarabağ musiqisinin yüksək həzin notlarında hiss etmək olar. Morfometriya şəlalələrindən asılı olaraq müxtəlif nisbi hündürlüyə malikdir. Azərbaycanda 2 belə növ şəlalə mövcuddur: daimi və müvəqqəti hərəkət edən tipik dağ çayları. Onların arasında ən uzun şəlalələr Afurca (Vəlvələçay), Mucuq (Dəmiraparançay), Həmzəli (Həmzəliçay), Katex (Katexçay), Kirintov və Sarıgüney(Kişçay), İlisu (Kurkumçay).
Müvəqqəti şəlalələr su axınlarının hesabına qidalanır. Quru vadilərdə güclü şəlalələr buz əriməsi və ya leysan yağışları dövründə formalaşır. Şəlalələr rəngarəng mənzərə yaradan göy qurşağının bütün rənglərini ifadə edən Şahdağın əhəngdaşı fonunda ən balaca sıçrantılar ilə düşən su axınlarından formalaşdı.
Güzgü kimi Azərbaycanın dağ gölləri cənnətin nəhəng anbarını əks etdirir. Çox yüksək olan dağ gölləri Tufan (Böyük Qafqaz), Göygöl, Alagöl (Kiçik Qafqaz), Batabat (Naxçıvan) və başqaları unikal gözəlliyi ilə səciyyələndirilir.
Floristik Abidələr
Flora landşaftın parlaq göstərilmiş komponentlərindən biridir. Düzənliklərdə və dağlarda landşaft dəyişikliyi bütün landşaft formalaşması faktorunu əks etdirir. Buna görə də flora təkcə fiziki-coğrafi mühitin əsas komponentlərindən biri deyil eləcədə landşaft formalaşmasının daxili quruluşunun kriteriyasını faktorların qarşılıqlı əlaqəsinə də xidmət edir. Floristik abidələr ətraf mühiti genişləndirir . Məsələn, yol boyu müşahidə edilən yaşı 1500-1700 il olan çinarlar təbiətin qiymətli hədiyyəsidir. Onlar mühafizə olunur və diqqətlə qorunurlar. Tanınan çinarlar Azərbaycanın bir çox yerlərində- Dağlıq Qarabağ, Qasımismayılov və başqa ərazilərdə hələdə qalmaqdadır.
Sultanbud meşəsi (püstə), Göygöl küknar ağacı və s floristik abidələr ilə əlaqəli olur. Yayılmış ərazilər qorunur və ehtiyatda saxlanmış kimi hesab edilir. Nərbənd (Naxçıvan), (Abşeron yarımadası), Şabalıd ağacları (Qutqaşen ərazisi), Zubavniki (Zaqatala, Xaçmaz regionları və s.)
Quba-Xaçmaz yolunda piramida şəkilli çinarlar və Oğuz-Şəki-Zaqatala-Balakən yolu boyunca fındıq plantasiyaları mənzərəli landşaft yaradır.
Azərbaycanda mövcud olan endemik və qalıq flora (dəmirağac, şabalıd yarpaqlı palıd, zelkova və s.) təbii abidələr kimi qorunulacaq.
Faunastik abidələr
Faunastik abidələr-Dağıstan dağ keçisi, besoar keçisi, dağ domkratı (porşeni), cüyür, qonur ayı və vəhşi çöl donuzu turistlərin və alpinistlərin diqqətini cəlb edir. Oxlu kirpi, kəklik, qara frankolin, tetra quşu, göyərçin və qaranquş kimi heyvanlar Şərqi Qafqazın təbiətinə həyat gətirir. Dağ zirvələrində uzaq görünən qartallar onun əzəmətli gözəlliyini vurğulayır. Müxtəlif heyvanlar Ussuri xallı maralı da daxil olmaqla Azərbaycana gətirildi və təbii abidələrə uyğunlaşdı.
Azərbaycanın bəzi yerlərinə Asiya, Avropa və Afrikadan uçub gəlmiş nadir quşlar: flaminqo, qu quşu, pelikan, qara frankolin, danquşu və s..
Turistləri təbiətin paleozoloji abidələri daha çox maraqlandırır. Heyvanların Binəqədi bitum dəfni 70-80 il əvvəl formalaşdı.
Abşeron yarımadasında faunanın bəzi növləri dördüncü dövrdə bitum gölündə öldü. Bu göl məhv olmuş heyvanların qalıqlarını balzamlamış neft süzülməsinin nəticəsində formalaşmışdı. Binəqədidə alimlər bitumin dəfnində buğanın, nəhəng maralın və onurğalı heyvanların bir çox nümayəndələrini, sürünənlərin, məməlilərin, həşəratların və quşların qalıqlarını tapdı. Azərbaycanın bir çox başqa yerlərində bu cür paleontoloji abidələrə rast gəlinir.
Unikal landşaft abidələri
Müxtəlif iqlim şəraiti Azərbaycanda unikal landşaftın formalaşmasını müəyyənləşdirdi. Xaltan depresiyası (1000-1800 m) buna nümunədir. O, Gilgilçay və Vəlvələçayın yuxarı axınında Azərbaycanın şimal-şərqində yerləşir.
Şimaldan o, Qaytar-Qoca dağ silsiləsi və cənubdan əsas Qafqaz dağ silsiləsi ilə saçaqlanır. Gilgilçay Qaytar-Qoca dağlıq meşələri ilə birləşərək yüksəkliyə doğru çəmənlərlə, onlar isə dağsuayrıcısı ilə əvəz olunur. Şərqə doğru orada landşaft mənzərəsi açılır: Cənubdakı landşaft meşələrindən şimala doğru Baş Qafqaz silsiləsinin çılpaq çəmənliklərini görmək olar və Xəzərin ucsuz bucaqsız səthindən xeyli uzaqda onlar üfüqlə birləşir. Göygölə gələn turistlər göl sahilində əzəmətli kəpəz dağını müşahidə edirlər. Onun dağətəyi sürüşmə depozitləri boyunca azalır və səth müxtəlif spesifik rəngli Alp və subalp çəmənliklərilə örtülür. Görünür, dağ çəmənlikləri geniş qaya fraqmentləri ilə birlikdə yamaclara doğru endiyinə görə, meşənin yuxarı hissəsi ilə birləşir. Yarpaqlı ağac meşələri tək çəmənlik ilə birlikdə ətrafında sosnoviski ağacları ucalır, sanki Göygöl, Maralgöl, Zəligöl və digər göllərin mavi suları ilə bürünür, onların üzərində fəsildən asılı olaraq dəyişkən heyratamiz mənzərə əks olunub.
XII əsrin ortalarında dahi Nizami qeyd etmişdir ki, Göygöllə əlaqəli olan göllər qrupunun hamısı qəşəngdir.
Göygöl təbii mənzərə kompleksinin ayrılmaz tərkibidir. Belə unikal mənzərələr Azərbaycanın başqa yerlərində də var.
Təbii abidələr 3 qrupa bölünür.
I qrup. Dünya əhəmiyyətli təbii abidələr (Naxçıvan MR-də İlandağ, Göygöl və Qızıl ornitologiya ehtiyatları, Talışın Hirkan meşəsi, Binəqədi paleontoloji abidəsi) I qrupla əlaqəlidir.
II qrup. Təbii abidələri əhatə edir, buda ölkəmiz üçün əhəmiyyətlidir ( çinar, unikal mineral mənbələr, Beşbarmaq dağı, landşaft şəlaləsi və s.)
III qrup. Yerli əhəmiyyətli təbii abidələrdən ibarətdir. Qədim zamanlardan bəşəriyyətin əldə etdiyi dəyərli irsimiz təbiət abidələri kimi diqqətlə qorunmalıdır. Onların saxlanması nəsildən nəsilə ötürülməsi gərək məsuliyyətli iş olsun. Bu səbəbdən birinci siyahı tərtib edilməlidir və geniş kütlə cəlb etmək ilə dövlət səviyyəsində onların saxlanması təşkil edilməlidir.
Yardımlı meteoriti
Yardımlı meteoriti 1959-cu il 24 noyabr saat 7:05-də (Moskva vaxtıyla) Azərbaycana düşən ilk dəmir meteoritdir. Məlumdur ki, o məşhur Sihote–Alin meteorit yağışının yağmasından sonra düşmüşdü. Burada tam çəkisi 152.56 kq, 127 kq, 11.3kq, 5.9 kq, 2.3 kq və 0.36 kq olan altı fərdi nümunə tapılmışdı.
Yardımlı meteorit yağışının düşmə ərazisi 8-1.5 km-dir və o ellips formasındadır. Uçuş istiqamətində 127 kq olan meteorit, diametri 2.8 m olan bir konusu formalaşdırır və ona 2 metr perpendikulyardır. Bu konus Uzun-Zami ərazisinin şimal şərq hissəsində Zhi (Ziya) kəndindən şimal-qərbə doğru 1 km-dir. Konus divarlarının azimutu 2200-2300 olan cənub-qərb meylliliyi var. Konusun gövdəsi 550-600 üfüq bucağını yaradır. Konusun dərinliyi onun mərkəzi hissəsində 1.9 m-dir.
Meteorit ilə əlaqəli olan süxurlar birləşmiş və rəngini dəyişmişdir. Bölünmədən əvvəl meteorit azimutu 2250-2300 cənub-qərbdən şimal-şərqə doğru hərəkət edir. Reqmaqliptik relyef meteoritin səthində tam olaraq görünür və reqmaqlitlərin bir neçə millimetrdən 10 sm-ə qədər ölçüsü var. Uçuş istiqamətində onlar dərinləşmiş, dəfələrlə 5-6 sm kənara dartılmış formada olur. Əriyən qabığın 0.5-0.6 mm qalınlığı, tünd-qəhvəyi və qara rəngli, tutqun səthi var. Onun armuda bənzər ölçüsü var. Onun uzunluğu 48 sm, çəkisi ortada təxminən 26 sm və hər iki sonluqda 24 sm-dir. Hündürlüyü bir sonluqda 18 sm və digər sonluqda 28 sm-dir.
Dağların hündürlüyünün sürətlə artması relyefin dəyişikliyinə səbəb olur və bu özünü geoqrafik zonaların dəyişikliyində yaxşı göstərir.
Meteoritin bütün səthində yüksək cinahları ilə çox böyük və dərin reqmaqlitlər var. Bəzi reqmaqlitlərin ölçüləri 2 sm-dən 3-3.5 sm-ə və çox nadir hallarda onlar 4 sm-ə qədər dəyişir. Meteoritin səthində təxminən 40 nisbətən böyük çuxurlar movcuddur. Atmosferdə geniş yayılmış meteoritin hərəkəti zamanı onların tərkibi ərimişdi. Çuxurların ölçüsü 8 mm-dən 25 x 40 mm -ə dək dəyişir.
Yardımlı meteoritin mineraloji tərkibi əsasən kamasitdən (91-95%) ibarətdir. 2ci dərəcəni təşkil edən aşağıdakı komponentlərdir: taenit (ilesit), triolit, şeybersit (və rabitə) və qrafit. Rentgenostruktur yoxlama qrafit kütləsində amorf (ehtimal ki, kriptokristal) maddəsinin mövcudluğunu nümayiş etdirdi. Bituminoloji yoxlama bitumu aşkar etdi. Yardımlı meteoritinin maqnetik xüsusiyyətlərinin tədqiqinin nəticəsinə görə müəyyən olundu ki, onlar temperatura əsasən 3 fazalı olur. 1) 3500 C- nikelin yüksək miqdarı ilə minerala uyğun gəlir. 2) 5300 C –şreberzitə uyğun gəlir 3) 7650-7700 C kamasitə uyğun gəlir. Meteoritdə ferromaqnetik komponentlərin paylanmasının heterogeneti müəyyən olunmuşdur.
Yardımlı meteoritinin kimyəvi tərkibi.
Orada çox az miqdarda silisium, alüminium, maqnezium, helium, germanium mövcuddur. Yuxarıda göstərilənlərdən başqa 1906-cı il martın 16-da Qazax rayonuna (3719 qr) və 1981-ci il aprelin 7-də Acıvəli regionunun ərazisinə daha 2 meteorit (25 kq) düşmüşdür.